Ἡ Βυζαντινὴ Μουσικὴ ὡς ἀντικείμενο ἀκουστικῆς μελέτης καὶ ἔρευνας στὸ Τμῆμα Πληροφορικῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν


Δρος Δημητρίου Σπ. Δελβινιώτη*

Ἡ Βυζαντινὴ Μουσική, δηλαδὴ ἡ ἐκκλησιαστικὴ μας μουσικὴ εἶναι ἡ θεία τέχνη τοῦ ὑμνεῖν τὴν Παναγίαν Τριάδα διὰ μέσου τῶν ἱερῶν λόγων τῶν ἁγίων γραφῶν καὶ τῶν θείων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, “..διὰ ζώσης μόνης φωνῆς ἐναρμονίου..”, ὅπως ἀναφέρει ὁ Ζωναρᾶς1. Ἡ ψαλμωδία, δηλαδὴ συντίθεται ἀπὸ τὰ δύο συστατικά της, τὸν λόγο καὶ τὴν
μουσική, τὰ ὁποῖα ὅμως πρέπει νὰ εἶναι κατάλληλα ἠρμοσμένα μεταξύ τους ἔτσι ὥστε ἡ μουσικὴ νὰ ὑπηρετῆ τὸν λόγο χωρὶς νὰ αὐτονομεῖται ἀπὸ αὐτόν. Ὁ λόγος ἐκφράζεται μὲ τὶς λέξεις καὶ τὶς λεκτικὲς προτάσεις ἐνῶ ἡ μουσικὴ περιλαμβάνει μεταξὺ ἄλλων τὴν μελωδικὴ κίνηση. Χαρακτηριστικὰ, ὅπως, τὸ ἠχόχρωμα ἀποτελοῦν κοινοὺς παράγοντες καὶ γιὰ τὸν λόγο καὶ γιὰ τὴν μουσικὴ-μελωδία. Στὴ συνηθισμένη ὁμιλία καὶ εἰδικότερα στὴν ἀπαγγελία λογοτεχνικῶν κειμένων ὑπάρχει ὁ ἐπιτονισμός, δηλαδὴ ἐκείνη ἡ ἰδιαίτερη μελωδικὴ κίνηση μέσα στὴ λεκτικὴ φράσι, διὰ μέσου τῆς ὁποίας ἀποδίδεται ἕνα συγκεκριμένο νόημα σ’ αὐτὴν2. Στὴν περίπτωση τῆς μουσικῆς, ὅπου κυρίαρχο στοιχεῖο εἶναι ἡ μελωδικὴ κίνηση, ὑπάρχουν ποικίλα χαρακτηριστικὰ διὰ μέσου τῶν ὁποίων ἐπιδιώκεται ἡ δημιουργία, κυρίως, συναισθημάτων ἀλλὰ καὶ μουσικῶν εἰκόνων, μὲ κύριο σκοπὸ τὴν ὑπογράμμισι τοῦ νοηματικοῦ περιεχομένου τῶν λατρευτικῶν ὕμνων.
Μελετῶντας καὶ ἀναλύοντας ὅσον τὸ δυνατὸν περισσότερα χαρακτηριστικὰ τῶν ἀνωτέρω δύο συστατικῶν τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀντιληφθῆ ὅτι πρόκειται γιὰ μιὰ πολὺ ὑψηλοῦ ἐπιπέδου τέχνη μὲ μεγάλο πλῆθος μέσων ἐκφράσεως. 
 Ὅμως, τί εἶναι ἔκφρασι; 
Σύμφωνα μὲ τὸν Δ. Γ. Παναγιωτόπουλο εἶναι “.. ὁ τρόπος κατά τὸν ὁποῖον ἐκφέρεται καὶ...
ἀπαγγέλλεται φθόγγος τις..”3 ἐνῶ σύμφωνα μὲ τὸν Λ. Πετρίδη εἶναι “..ὁ τρόπος τῆς ἀπαγγελίας ποὺ καλλωπίζει τὸ μέλος..”4. Πρὸ δεκαετίας, εἴχαμε γράψει ὅτι ἔκφρασις εἶναι “.. ὁ ἰδιαίτερος τονισμὸς τῶν λέξεων ἐνῶ ἡ κατάλληλη χρήση τους νοηματοδοτεῖ τὸν ὕμνο..”5. Παρόμοια ἀναφέρει καὶ ὁ Γ. Στάθης6. Παράλληλα, διακρίναμε τότε δύο εἴδη μουσικῆς ἐκφράσεως: τὴν σημειογραφικὴ ἔκφρασι καὶ τὴν μελωδικὴ ἔκφρασι, ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἡ πρώτη ἀφορᾶ στὸν τρόπο ἀποδόσεως τῶν ποιοτικῶν σημαδίων τοῦ μουσικοῦ κειμένου ὡς πρὸς τὴν μουσικὴ θεωρία, ἐνῶ ἡ δεύτερη ἀφορᾶ στὴν ἰδιαίτερη ἑρμηνευτικὴ ἀπόδοσι τοῦ αὐτοῦ μουσικοῦ κειμένου συνολικὰ, ἡ ὁποία ὑποδιαιρεῖται στὴν καθαρῶς μελωδικὴ ἔκφρασι καὶ στὴν ἠχοχρωματικὴ ἔκφρασι. Αὐτὲς οἱ λεπτές διαφοροποιήσεις μποροῦν νὰ γίνουν ἀντιληπτές ἀπὸ τὸ ὅτι ἀκόμη καὶ ὁ ἴδιος ψάλτης τὸ ἴδιο μουσικὸ κείμενο δὲν τὸ ψάλλει ποτὲ ἀκριβῶς τὸ ἴδιο, πόσο μᾶλλον διαφορετικοὶ ψάλτες. Συμπερασματικὰ, ὁ ὅρος “ἔκφρασις” συνοψίζει τὸ ἅπαν τῆς ψαλτικῆς τέχνης διότι ἀναφέρεται τόσο στὴ μικροδομὴ ὅσο καὶ στὴ μακροδομὴ τοῦ Βυζαντινοῦ μέλους. Στὸ σημεῖο αὐτὸ πρέπει νὰ τονισθῆ ὅτι ἀναφερόμαστε στὴν μελέτη τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς ὡς ἀκουστικοῦ φαινομένου καὶ μόνο, καὶ δὲν ἐμπλεκόμαστε σὲ θεωρητικὰ-μουσικολογικὰ ζητήματα γιὰ τὰ ὁποῖα μόνο ἕνα εὐρύτερο σύνολο εἰδικῶν μελετητῶν θὰ μποροῦσε νὰ ἀποφανθῆ.
Ἡ ἑρμηνευτικὴ ἀπόδοσις τῆς ψαλτικῆς τέχνης προϋποθέτει ὡρισμένες βασικὲς μουσικὲς γνώσεις ἀλλὰ καὶ συγκεκριμένες φωνητικὲς δυνατότητες διὰ τῶν ὁποίων τὸ μουσικὸ ἀποτέλεσμα μπορεῖ καὶ πρέπει νὰ εἶναι ποιοτικό. Ὅμως, ἡ τελικὴ ἑρμηνεία στὴ Βυζαντινὴ Μουσικὴ εἶναι ἀποτέλεσμα παραγόντων ὅπως, ἡ βαθιὰ γνῶσις τῆς ψαλτικῆς μουσικῆς παραδόσεως, ἡ πλήρης κατανόησι τοῦ ὑμνολογικοῦ κειμένου7, τὸ ἰδιαίτερο τάλαντο-χάρισμα ἀντιλήψεως τοῦ ἱεροψάλτου στὴν ψαλτικὴ, ὅπως καὶ ἡ πνευματική καὶ ψυχική του κατάστασι. Θεωροῦμε ὅτι τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα τῆς ἐκφράσεως στὴν ψαλτικὴ τέχνη εἶναι ἀκριβῶς τὸ ἐπιστέγασμα ὅλων αὐτῶν τῶν παραγόντων δημιουργῶντας μιὰ ἑνότητα στὴν ψαλμωδία, πράγμα τὸ ὁποῖο εἶναι ἀκριβῶς ἡ οὐσία αὐτῆς τῆς θείας τέχνης.
Πρὸς τὴν κατεύθυνσι τῆς κατανοήσεως καὶ τῆς βελτιώσεως ὅσο τὸ δυνατὸν περισσοτέρων χαρακτηριστικῶν τῆς ἱερῆς μας μουσικῆς ὡς πρὸς τὴν προσωπικὴ ἑρμηνεία καὶ ἐκτέλεση, ἀκολουθεῖται στὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν στὸ Τμῆμα Πληροφορικῆς, γιὰ πάνω ἀπὸ μία δεκαπενταετία, μὶα πορεία ἐνδελεχοῦς ἐπιστημονικῆς ἔρευνας. Θέματα ὅπως, ἡ μελέτη καὶ ἀνάλυσι τῶν μουσικῶν διαστημάτων τῆς ψαλτικῆς, ἡ κατηγοριοποίηση τῶν φωνητικῶν ψαλτικῶν ἠχοχρωμάτων, ὅπου γίνεται προσπάθεια νὰ διακριθοῦν οἱ φωνητικές ποιότητες μεταξύ τῶν ψαλτῶν ἀλλὰ καὶ στὸν ἴδιο ψάλτη, ἡ σχέση τῶν φωνηέντων μεταξύ τῆς ψαλτικῆς καὶ τῆς συνηθισμένης ὁμιλίας ἀλλὰ καὶ τοῦ ἐκφωνητικοῦ εἴδους τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ἡ σχέση μεταξὺ φωνητικῆς ποιότητας στὸ δυτικὸ λυρικὸ τραγούδι (Ὄπερα) καὶ στὴν ψαλτική, εἶναι ἀντικείμενα μελέτης καὶ ἀνάλυσης. Σ’ αὐτοὺς τοὺς στόχους συμπεριλαμβάνονται ἐπίσης, ἡ δημιουργία ἑνὸς ἀρχείου ἠχογραφήσεων μελῶν ψαλλομένων ἀπὸ σημαντικοὺς Πρωτοψάλτες καὶ ἡ ὀργάνωσή του, ἡ δημιουργία ἑνὸς προτύπου (μοντέλου) ἀνάπτυξης καὶ καλλιέργειας τῆς φωνῆς τῶν νέων ψαλτῶν ὥστε αὐτὴ νὰ ἀποκτήση τόσο συγκεκριμένη ψαλτικὴ χροιὰ ὅσο καὶ κατάλληλη προφορὰ τῶν φωνηέντων, ἡ ταυτοποίησι, ἀνίχνευσι καὶ κατηγοριοποίησι μελωδικῶν σχημάτων τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας μουσικῆς μὲ σκοπὸ τὴν πληρέστερη γνώσι της ἀλλὰ καὶ τὴν βελτίωσί τους, καὶ ἡ διερεύνησις νέων φωνητικῶν χαρακτηριστικῶν μὲ σκοπὸ τόσο τὴν ἐξήγησι τῆς ἰδιαίτερης λειτουργίας τῆς ψαλτικῆς φωνῆς ὅσο καὶ τὴν πληρέστερη γνώσι καὶ ἀνάλυσί της.
Εἶναι γνωστὸ ὅτι ἡ τέχνη προηγεῖται τῆς θεωρητικῆς της μελέτης ἀλλὰ καὶ ἕπεται αὐτῆς. Κατ’ αὐτὸν τὸν τρόπο δὲν φιλοδοξοῦμε νὰ ὑποκαταστήσουμε μὲ θεωρητικὰ κατασκευάσματα τὴν θεία τέχνη τοῦ ἀγίου πατρός ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ ἀλλὰ νὰ ἐνισχυθῆ ἡ ἀντίληψίς μας καὶ ἐμπλουτισθῆ ἡ γνῶσις μας γι’ αὐτὴν. Στοιχεῖα τῆς θείας τέχνης, τὰ ὁποῖα ἀφοροῦν τὴν ἀκουστικὴ τῆς φυσικῆς, ὅπως ἡ μελωδικὴ κίνησι ποὺ περιγράφεται μὲ τὴν μεταβολὴ στὸν χρόνο τῆς θεμελιώδους συχνότητας, ἡ χροιὰ τῆς φωνῆς ποὺ μπορεῖ νὰ περιγραφῆ μὲ τὴν μεταβολὴ στὸν χρόνο τῶν ἡμιτονοειδῶν ἀλλὰ καὶ τοῦ θορύβου ἤ ἡ λειτουργία τῆς φωνῆς βάσει συγκεκριμένων ἀκουστικῶν παραμέτρων, μποροῦν νὰ μελετηθοῦν διεξοδικὰ καὶ νὰ ἐξαχθοῦν πολύτιμα συμπεράσματα. Ἐκεῖνα τὰ στοιχεῖα τὰ ὁποῖα παράγουν τὶς λεπτομέρειες στὴν ἔκφρασι (μικροδομὴ) εἶναι πραγματικὰ δύσκολο νὰ μελετηθοῦν χωρὶς ὅμως νὰ τὸ ἀποκλείουμε ἐπειδὴ ἤδη ἔχουν γίνει κάποιες προσπάθειες στὴν δυτικὴ μουσικὴ μὲ θετικὰ ἀποτελέσματα8.
Ἄμεση συνέπεια τῆς ἔρευνας αὐτῆς εἶναι νὰ ἐμπλουτισθῆ ἡ μουσικολογικὴ μελέτη τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς μὲ τὴ βοήθεια νέων ἐργαλείων ἀναλύσεως. Καθὼς τὸ μουσικὸ φαινόμενο αὐτὸ καθ’ αὐτὸ μεταβάλλεται πολύ γρήγορα στὸν χρόνο, μόνο ἄν καταγραφῆ λεπτομερῶς μπορεῖ νὰ ἀναλυθῆ καὶ νὰ μελετηθῆ. Ἀλλὰ καὶ ἡ μεταβολή, χρόνο μὲ τὸν χρόνο, ποὺ ὑφίσταται τὸ μέλος τῆς ψαλτικῆς ἀλλὰ καὶ οἱ διαφοροποιήσεις κατὰ τόπους θὰ μποροῦν νὰ περιγραφοῦν ἐπακριβῶς μὲ τὴ βοήθεια τῶν ἀκουστικῶν παραμέτρων. Ἄν, δε, ληφθοῦν ὑπ’ ὄψιν καὶ οἱ ἔρευνες σὲ ἄλλα Πανεπιστήμια ποὺ ἀφοροῦν τὴν βελτίωσι παλαιοτέρων ἠχογραφήσεων μέσω ἀφαιρέσεως ἀνεπιθυμήτων παρασίτων, τότε, ἀναλύοντας καὶ μελετῶντας αὐτές τὶς ἠχογραφήσεις, θὰ μποροῦμε νὰ ἔχουμε μιὰ πιθανὴ ἐξέλιξι τῶν χαρακτηριστικῶν τῆς ψαλμωδίας μέσα στὸν χρόνο. Ἀκόμη καὶ σὲ θέματα δεοντολογίας τῆς ψαλτικῆς θὰ εἶναι δυνατὸν νὰ ἔχουμε σαφῆ ἄποψι τῶν διαφοροποιήσεων σχετικὰ μὲ τὸ τί πρέπει καὶ τί δὲν πρέπει στὴν ψαλτικὴ, θέματα γιὰ τὰ ὁποῖα πολὺς λόγος γίνεται στὶς μέρες μας.
Κλείνοντας αὐτὴ τὴν περιορισμένη παρουσίαση σχετικὰ μὲ τὴν σύγχρονη ἐπιστημονικὴ ἔρευνα τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς εἶναι χρήσιμο νὰ σημειώσουμε ὅτι ἡ ἔρευνα αὐτὴ ἀφορᾶ μιὰ μεγάλη περιοχὴ τοῦ ἐπιστητοῦ καθὼς ἅπτεται πολλῶν γνωστικῶν ἀντικειμένων γενικῶν ὅπως, ἡ μουσικὴ, ἡ ἀκουστικὴ τῆς φυσικῆς, ἡ ψυχοακουστικὴ, ἡ πληροφορικὴ ἀλλὰ καὶ εἰδικότερων, ὅπως ἡ ἀνατομία καὶ ἀκουστικὴ τῆς φωνῆς, ἡ φωνητικὴ ἐν γένει μουσικὴ καθὼς καὶ οἱ μέθοδοι ἀναλύσεως ἐπεξεργασίας σήματος. Ὅλη αὐτὴ ἡ προσπάθεια γίνεται μὲ τὴν ὑποστήριξι τῶν καθηγητῶν κ.κ. Σέργιου Θεοδωρίδη καὶ Γεωργίου Κουρουπέτρογλου, τοὺς ὁποίους καὶ εὐχαριστοῦμε θερμῶς.



Δημήτριος Σπ. Δελβινιώτης
Διδάκτωρ Πληροφορικῆς-Φυσικὸς MS
Εἰδικὸς ἐρευνητὴς τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς
Μέλος τοῦ Ἐργαστηρίου Φωνῆς καὶ Προσβασιμότητας
Καθηγητὴς -Ἱεροψάλτης
email: ddelvis@di.uoa.gr


(*) Το Βιογραφικό  του κ. Δελβινιώτη:

1) Σπουδὲς: α)Πτυχίο Φυσικῆς (1979), β)Μεταπτυχιακὸ Ἠλεκτρονικοῦ Αὐτοματισμοῦ (1992),
γ) Δίπλωμα Βυζαντινῆς Μουσικῆς (1992), δ)Διδακτορικὸ Δίπλωμα στὴν Βυζαντινὴ
Μουσικὴ καὶ Πληροφορικὴ (2002)
2) Ἐπαγγελματικὴ ἐμπειρία: Περιλαμβάνει τὴ διδασκαλία τῶν Φυσικῶν μαθημάτων στὸ
δημόσιο σχολεῖο (20 ἔτη), μαθημάτων Πληροφορικῆς στὸ ΙΕΚ καὶ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν
(6 +4 ἔτη), καὶ Βυζαντινῆς Μουσικῆς στὴ σχολὴ Βυζαντινῆς Μουσικῆς Μεσολογγίου (1
ἔτος). Ὀργάνωση σεμιναρίων μὲ θέμα τὴν ψαλτικὴ φωνὴ στὸ Ἰόνιο Πανεπιστήμιο καὶ
ἀλλοῦ. Ὀργάνωση καὶ διδασκαλία μαθήματος Μουσικῆς Πληροφορικῆς στὸ Τμῆμα
Πληροφορικῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν (3 ἔτη).
3) Ἐρευνητικὴ – ἐπιστημονικὴ δραστηριότητα: Βασικὸ μέλος τῆς ἐρευνητικῆς ὁμάδας
τοῦ Ἐργαστηρίου Φωνῆς καὶ Προσβασιμότητας τοῦ αὐτοῦ Τμήματος τοῦ Π.Α. (βλ. Ἱστοσελίδα: (http://speech.di.uoa.gr/sppages/membersgr.html ) ἀπὸ τὸ 2002, μὲ βασικὸ ἀντικείμενο τὴν μελέτη καὶ ἀνάλυση τῆς ψαλτικῆς φωνῆς καὶ Βυζαντινὴ Μουσική.
4) Συγγραφικὴ δραστηριότητα: Βιβλίο “Ἱεροψαλτικὴ Φωνὴ καὶ Ἔκφραση -2002” ποὺ
διανεμήθηκε στοὺς φοιτητὲς τοῦ Ἰονίου Παν/μίου (2002-3), σημειώσεις μαθήματος
Μουσικῆς Πληροφορικῆς, ἆρθρα σὲ διεθνῆ ἐπιστημονικὰ περιοδικὰ μὲ θέματα Βυζαντινῆς
Μουσικῆς (1998-2011) καὶ ἆρθρα στὸν ἡμερήσιο τύπο γενικὰ περὶ ψαλτικῆς.
5) Καλλιτεχνικὴ -ψαλτικὴ δραστηριότητα: α) Θητεία σὲ ἀναλόγια διαφόρων Ἱ. Ναῶν, κυρίως στὴν εὐρύτερη περιοχὴ τοῦ Δήμου Μεσολογγίου καὶ στὴ Ναύπακτο (20 ἔτη περίπου),
β)Συμμετοχὴ σὲ διάφορες καλλιτεχνικὲς ἐκδηλώσεις ὡς Ἱεροψάλτης καὶ γ)Περιορισμένη
ἔκδοση καὶ διάθεση ψηφιακῶν δίσκων καὶ κασσετῶν.



Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις